العربیة

اسم هذه الرحلة الفارسیة، هی «سفرنامه مکه و هدایة السبیل و کفایة الدلیل» ولكن طُبعت باسم «سفرنامه فرهاد میرزا» و هی تقریر رحلة فرهاد میرزا الامیر القاجاریة الی الحج فی عام 1292ق. وكانت طهران مصدر رحلته. فی هذه الرحلة کُتبت المعلومات القیمة من رحلة الایرانیین الی الحج من طریق العثمانی و ایضا المعلومات القیمه من مکة المکرمة و المدینة المنورة. لقد كتبتُ حول هذا الكتاب هو مفصل في المادة موسوعة الحج التي ستنشر قريبا إن شاء الله و جزء منها هو ما يلي.

فارسی

نام اصلی این سفرنامه روزنامه سفر مدينة السلام و بيت الله الحرام است، ولی با عناوین سفرنامه مکه و هدایة السبیل و کفایة الدلیل نیز از آن یاد کرده اند[1]و دو چاپ اخیر آن عنوان  سفرنامه فرهادمیرزا را بر خود دارد. این اثر، گزارش سفر حج سال 1292 قمری/1254 شمسی عهد ناصرالدین شاه قاجار(حک: 1313- 1264ق.)از تهران و از پربرگ ترین سفرنامه های حج عهد قاجار است. سفرنامه اطلاعات متنوع و مفصلی از مسیر حج شمال ایران که از عثمانی می گذشته و روستاها، شهرها و مناطق و اماکن مذهبی بخصوص مکه و مدینه، چگونگی حجگزاری ایرانیان و شخصیتهای سیاسی و مذهبی مسیر سفر به دست داده است.

فرهادمیرزا معتمدالدوله، پسر پانزدهم عباس میرزا نایب السلطنه، نوه فتحعلی شاه، برادر محمدشاه و عموی ناصرالدین شاه قاجار، از شاهزادگان فاضل و بانفوذ قاجاری، به سال 1233 قمری  در تبریز به دنیا آمد. کودکی و نوجوانی را در تبریز به تحصیل علم گذراند. او از نوجوانی تا کهنسالی سِمَتهای حکومتی بسیاری را برعهده گرفت از جمله نیابت حکومت لرستان و خوزستان به سال 1250 قمری، نیابت حکومت فارس در 1257، حکومت لرستان و خوزستان و بختیاری به سال 1278، حکمرانی کردستان در سال 1284، عضویت در دارالشورای کبری و حتی کفالت از صدراعظم هنگام اولین سفر فرنگ ناصرالدین شاه قاجار. لقب معتمدالدوله، از القاب مهم دوره قاجار را در زمان حکومت لرستان و خوزستان و بختیاری از ناصرالدین شاه گرفت.  در سال 1293پس از بازگشت از مکه، بار دوم به مدت پنج سال به حکومت فارس منصوب شد و در سال 1298 به تهران بازگشت. او از این پس همزمان که عضو دارالشورای دولتی بود، به پژوهش و نگارش یادداشتهای خود مشغول گشت و سرانجام در سال 1305 درگذشت و جنازه اش را پس از یک سال به عتبات عراق بردند و درمقبره ای مخصوص خود او با نام فرهادیه در باب المراد کاظمین[1] به خاک سپردند.[2]

فرهادمیرزا را یکی از چهار شاهزاده دانشمند قاجار دانسته اند. او اهل تحقیق و تتبع بوده و در علوم و فنون مختلفی مانند ادبیات فارسی و عربی، ریاضی، هندسه، ستاره شناسی، تاریخ و جغرافی تبحر داشته و زبان انگلیسی و فرانسوی می دانسته است[3]و مراتب فضل و دانشش را بسیار ستوده[4] و برخی شرح حال نگاران از اجتهاد او در علوم دینی سخن گفته اند.[5] اطلاع فرهاد میرزا از تاریخ اسلام و اماکن و آثار حرمین و منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی کهن در سفرنامه مکه اش مشهود است. نثر فرهادمیرزا استوار، ساده و بی تکلف و در همان حال، آهنگین و گاه ملمح است به فارسی و عربی است: . او از نویسندگانی است که آثارش به تحول نثر فارسی از تکلف به ساده نویسی کمک کرده است. فرهاد میرزا شاعر نیز بوده و اشعاری از او در سفرنامه مکه آمده است.(ص294-296)او  در موقوفات و ساخت و سازهای عتبات عراق نقش چشمگیری داشته است.[6] مهرماه خانم دختر فرهادمیرزا و حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا نیز صاحب سفرنامه حج بوده اند. آنان پنج سال بعد از او به حج رفته و گزارش حج سال 1297 قمری را در قالب سفرنامه نگاشته اند.



1. این پست، بخشی از مقاله نویسنده درباره این سفرنامه ااست. منابع در مقاله اصلی نزد نویسنده محفوظ است.